Słownik pojęć stosowanych w opiniach psychologiczno-pedagogicznych

 

 Analiza i synteza

          Analiza i synteza– toogół czynności polegających na rozłożeniu całości na poszczególne elementy składowe oraz ich synteza, czyli złożenie tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, takich jak:uwaga, pamięć, spostrzeganie; analiza i synteza doznań zmysłowych – wzrokowych, słuchowych, kinestezji – czyli czucia dotyku i ruchu.

Analizatory

          Analizator, układ, system   –  to aparat anatomiczno-fizjologiczny będący neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania odbieranych bodźców  w spostrzeżenia.                                   

         Składa się z trzech elementów:

• receptora – dla układu wzrokowego są to oczy, a dla słuchowego – uszy,
•  włókien nerwowych,
• odpowiednich ośrodków znajdujących się w mózgu.

W czytaniu i pisaniu udział biorą trzy analizatory:

• wzrokowy (odbiór bodźców wzrokowych, jakimi są np. teksty, wyrazy i tworzące je litery),
• słuchowy (odbiór dźwięków mowy),  
• skórno – kinestetyczny (doznania dotykowo – kinestetyczne z poruszających się narządów mowy podczas mówienia oraz od poruszającej się ręki trzymającej pióro podczas pisania).

     Każdy z analizatorów musi dobrze funkcjonować samodzielnie, jak również dobrze współpracować z innymi.

Analizator wzrokowy 

            Analizator wzrokowy  –  dzięki niemu możliwy jest odbiór liter, sylab, wyrazów, zdań, tekstów. Jest odpowiedzialny za percepcję (odbiór) informacji wizualnej – podstawowy proces niezbędny przy czytaniu i pisaniu.

            Podczas czytania następuje spostrzeganie tekstu, odróżnianie poszczególnych liter, sylab, wyrazów, całych zdań. W korowym ośrodku wzrokowym, znajdującym się w mózgu, następuje analiza, po to, aby odróżnić wiele liter o dość podobnych kształtach, np. o-a,   p-g,   b-d,   m-n,   u-w,   m-w   i właściwie je rozpoznać. Musi nastąpić też synteza, aby z poszczególnych, pojedynczych liter odczytać cały wyraz, czy z wyrazów  - zdanie lub frazę.

           Podczas pisania zaś zachodzi proces odtwarzania kształtów liter, łączenia ich w sylaby, wyrazy, zdania. Ważne jest zachowanie odpowiednich kształtów liter, ich połączeń, położenia względem siebie, wielkości, proporcji między małymi i wielkimi literami, odległości między wyrazami, trzymania się liniatury, rozplanowanie tekstu na kartce itd.

Analizator słuchowy

            Analizator słuchowy– służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Jest bardzo ważny w porozumiewaniu się za pomocą mowy.

            Wraz z innymi analizatorami stanowi podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu się tych czynności zasadniczą rolę ze względu na zaangażowanie w nich :

• słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania głosek, dzięki analizie dźwięków mowy i odróżniania ich od siebie,  np. głosek z – s, w-f, b-p,  które brzmią podobnie, ale różnią się -  dźwięcznością )
•  umiejętności fonologicznych w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy ( cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami ).

             Prawidłowe różnicowanie i rozpoznawanie dźwięków mowy ( słuch fonemowy) oraz dobrze wykształcone umiejętności fonologiczne są podstawą bezbłędnego zapisywania i czytania nowych wyrazów, a następnie łączenia ich w zdania i tekst.

           Zaburzenia fonologiczne – to zaburzenia, trudności, niemożność przekodowania znaków graficznych, zapisów liter, wyrazów, zdań na odpowiadające im dźwięki mowy.

Analiza i synteza słuchowa

           Analiza i synteza sylabowa – to umiejętność rozkładania słów na sylaby oraz właściwego połączenia sylab w słowa.

            Analiza i synteza głoskowa–  toumiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe – głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka) oraz ponownego łączenia głosek w słowa.

  Analizator kinestetyczno-ruchowy

           Analizator kinestetyczno-ruchowy– to system lub układ, dzięki któremu następuje odbiór, jak i wykonanie różnorodnych czynności motorycznych, np. ruchów gałek ocznych przy czytaniu, narządów mowy przy czytaniu, ruchów ręki przy pisaniu.

Deficyty rozwojowe

              Deficyty rozwojowe  –  inaczej  dysfunkcje parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności. Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (dużej, jak i małej) lub zaburzenia rozwoju mowy (mówienia , rozumienia). Fragmentaryczne zaburzeniarozwoju psychomotorycznego obejmują mniejszy obszar czynności, np: motoryki rąk lub tylko rozwoju mowy czynnej.

 

Dostosowanie wymagań

               Dostosowanie wymagań– dostosowanie wymagań polega na modyfikacji procesu edukacyjnego (między innymi zastosowaniu takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności, które uwzględniają możliwości i ograniczenia ucznia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony  rozwoju i funkcjonowania dziecka) w celu umożliwienia   uczniowi  sprostania wymaganiom szkolnym.Zakres wymagań jakościowych nie może zejść poniżej podstawy programowej.

Dysleksja rozwojowa

           Dysleksja rozwojowa- specyficzne  trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci. Może wystąpić w postaci:

• dysleksji -zaburzeń uczenia się czytania,
• dysortografii-  trudności w opanowaniu poprawnej pisowni,
• dysgrafii- niskiego poziomu graficznego pisma.

            Trudności te mogą się  zmniejszać w wyniku intensywnych ćwiczeń zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych.

 Funkcje poznawcze 

                Funkcje poznawcze to zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki miedzy nimi (związki zależności), a więc odzwierciedlamy w naszej psychice to, co nas otacza. Główne   procesy poznawcze to:

- percepcja

- uwaga

- pamięć

- myślenie.

W czytaniu i pisaniu biorą takie procesy poznawcze jak: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia (analiza i synteza wrażeń) wzrokowe, słuchowo-językowe (w odniesieniu do dźwięków mowy), dotykowe, kinetyczne (odczuwanie ruchu), orientacja w schemacie ciała i kierunkach w przestrzeni.

Głęboka dysleksja rozwojowa                 

              Głęboka dysleksja rozwojowa to poważne zaburzenia o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Jako podstawę rozpoznania można byłoby przyjąć zatrzymanie się na poziomie czytania elementarnego (klasy II) i nieosiągnięcie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o 3-4 lata w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom czytania zwykle towarzyszą równie poważne zaburzenia opanowania pisowni. Najczęściej też występują nasilone trudności w budowaniu wypowiedzi na piśmie, błędy stylistyczne i interpunkcyjne - w klasyfikacjach medycznych określa się je jako zaburzenia ekspresji pisania.

Gotowość szkolna

            Gotowość szkolna – taki poziom rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego, któregoosiągnięcie umożliwia dziecku sprostanie wymaganiom szkoły, skuteczne przyswajaniewiedzy szkolnej i prawidłowe funkcjonowanie w sytuacjach szkolnych.

Inteligencja ogólna, werbalna  i niewerbalna

Inteligencja ogólna, werbalna  i niewerbalna - inteligencja to zespół zdolności umysłowych (głównie myślenia) umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i sytuacji.            

Inteligencja ogólna dotyczy funkcjonowania umysłowego we wszystkich aspektach, inteligencja werbalna obejmuje  funkcjonowanie słowno-pojęciowe, a  inteligencja niewerbalna funkcjonowanie przestrzenno-spostrzeżeniowe. Inteligencję  możemy mierzyć za pomocą testów inteligencji (np. skalą inteligencji D. Wechslera (WSIC-R), skalą Leitera, testem Ravena). Wyniki pozwalają porównać  rozwój umysłowy badanego dziecka z rozwojem jego rówieśników i określić poziom tego rozwoju (np.  wyższy od przeciętnego, przeciętny, niższy od przeciętnego).

Integracja sensoryczno-motoryczna

            Integracja sensoryczno-motoryczna –czyli koordynacja, właściwe współgranie, zwłaszcza funkcji wzrokowych, słuchowo-językowych i ruchowych. Brak prawidłowej integracji może skutkować zaburzeniami pisania i czytania.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa

             Koordynacja wzrokowo-ruchowa– czyli zharmonizowanie, dobre współdziałanie funkcji wzrokowych i ruchowo-manipulacyjnych. Dotyczy to dobrej współpracy funkcji wzrokowych z funkcjami kinestetyczno-ruchowymi, która pozwala na tyle precyzyjne wykonanie ruchów, zwłaszcza rąk, dokonywane pod kontrolą wzroku, że dziecko może sprawnie pisać.  Jest to współpraca „oka i ręka”.

Lateralizacja

         Lateralizacja – to proces odbywający się w mózgu – w jego prawej lub lewej półkuli. Odzwierciedleniem tego jest to, że dziecko preferuje wykonywanie czynności prawym bądź lewym: okiem, ręką, nogą. Najkorzystniej jest gdy dziecko ma dominującą jedną stronę ciała – dotyczy to zarówno oka, jak i ręki i nogi.

          Lateralizacja prawostronna - dominacja prawej strony ciała: prawej ręki, oka i nogi.

          Lateralizacja lewostronna – dominacja lewej strony ciała: lewej ręki, oka i nogi.            

          Lateralizacja nieustalona – brak dominacji określonej strony ciała, wyraża się jako oburęczność, oboczność itp. Ta postać jest charakterystyczna dla wczesnego okresu rozwoju ruchowego (wieku niemowlęcego, poniemowlęcego, przedszkolnego). Ustalenie się dominacji ręki i oka powinno nastąpić w siódmym roku życia, gdy dziecko podejmuje naukę pisania.             

          Lateralizacja niejednorodna - skrzyżowana – ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka, lewej ręki i lewej nogi oraz inne warianty). Lateralizacja skrzyżowana występuje w populacji u około 30% osób, a więc nie może być traktowana jako objaw patologii.

  Motoryka duża

            Motoryka duża – sprawność ruchowa całego ciała (w tym np. zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, skakania, jeżdżenia na takich pojazdach jak hulajnoga, rower, stania na jednej nodze). Ważna jest również automatyzacja czynności, czyli tak dobre jej opanowanie, że nie trzeba „myśleć”, jak to zrobić. Jest ona ważna również przy pisaniu i czytaniu.

             Motoryka mała – czyli sprawność ruchowa rąk, ich motoryka i to zarówno w zakresie precyzji, jak i ułożenie ręki, aby nacisk na kartkę był odpowiedni, gdyż często zdarza się, że jest zbyt mocny, co wpływa na męczliwość ręki. 

Myślenie przez analogię

              Myślenie przez analogię – polega na formułowaniu wniosków na temat danej sytuacji na podstawie podobnej znanej sytuacji, wyciąganiu wniosków z podobieństw między przedmiotami, sytuacjami.

Myślenie przyczynowo-skutkowe

              Myślenie przyczynowo-skutkowe - umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (np. w układaniu historyjek obrazkowych).

Obniżona sprawność manualna

              Obniżona sprawność manualna – niższa od oczekiwanej dla wieku dziecka  sprawność ruchowa rąk; charakterystyczne jest np. późne nabywanie umiejętności związanych z samoobsługą (ubieranie się, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł), trudności w posługiwaniu się nożyczkami; niska sprawność manualna pociąga za sobą obniżony poziom graficzny pisma (obniżona sprawność grafomotoryczna), wolne tempo pisania, nieestetyczny wygląd zeszytów; dzieci z obniżoną sprawnością manualną szybko się męczą przy pracach graficznych i pisaniu.

Pamięć logiczna

      Pamięć logiczna – zapamiętywanie materiału w formie myślowych struktur uwzględniających związki zachodzące między jego elementami;

 

Pamięć mechaniczna

                Pamięć mechaniczna – polegającą na wiernym zapamiętaniu, a następnie odtworzeniu danego materiału bez wnikania w jego sens.

Pamięć mimowolna

              Pamięć mimowolna  – zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony.

Pamięć słuchowa          

            Pamięć słuchowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej (zapamiętywania spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

Pamięć słuchowa bezpośrednia (krótkotrwała, świeża)   

            Pamięć słuchowa bezpośrednia – pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Zdolność pamięci bezpośredniej jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.

Pamięć wzrokowa

             Pamięć wzrokowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

Pamięć sekwencyjna

               Pamięć sekwencyjna –zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania informacji ułożonych w sekwencje (np. nazwy pór roku, miesięcy, dni tygodnia,zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.

Percepcja            

             Percepcja – spostrzeganie, organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia, może dotyczyć jednego rodzaju wrażeń (percepcja wzrokowa, słuchowa)  lub wielu i wtedy wymaga współpracy analizatorów

Rozwój psychoruchowy (psychomotoryczny)

            Rozwój psychoruchowy (psychomotoryczny) – proces rozwoju, w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką (całokształtem czynności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych). Rozwój psychomotoryczny postępuje od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia, w których dziecko prezentuje określony poziom sprawności funkcji psychomotorycznych. Jedność rozwoju psychiki i motoryki zaznacza się szczególnie silnie we wczesnych stadiach rozwoju dziecka.

Rozwój psychoruchowy nieharmonijny (dysharmonijny)             

          Rozwój psychoruchowy nieharmonijny (dysharmonijny) – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer (procesów orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych). Nieharmonijny rozwój psychoruchowy jest m.in. bezpośrednią przyczyną specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.

Rozwój psychoruchowy zaburzony

         Rozwój psychoruchowy zaburzony – zakłócenia rozwoju ze względu na tempo (rozwój opóźniony, przyspieszony), rytm (częściowo opóźniony lub/i przyspieszony) oraz dynamikę (rozwój nierównomierny w kolejnych okresach życia, o różnym tempie).

Ryzyko dysleksji

              Ryzyko dysleksji- obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka, które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej.

Sprawność manualna

 

             Sprawność manualna – tosprawność rąk w zakresie wykonywaniatakich czynności, jak: pisanie, rysowanie, wycinanie nożyczkami, wiązanie sznurowadeł,zapinanie guzików.

Obniżona sprawność manualna– niska sprawność ruchowa rąk; charakterystyczne jest np. późne nabywanie umiejętności związanych z samoobsługą (ubieranie się, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł), trudności w posługiwaniu się nożyczkami.

 Niska sprawność manualna pociąga za sobą obniżony poziom graficzny pisma (obniżona sprawność grafomotoryczna).

 

Sprawność grafomotoryczna

             Sprawność grafomotoryczna - to odpowiednia precyzja palców we współpracy z dłonią, nadgarstkiem, ramieniem i przedramieniem pod kierunkiem „oka” przy wykonywaniu złożonych manualnie czynności (pisanie, malowanie, rysowanie).

Obniżona sprawność grafomotoryczna powoduje słaby poziom graficznej strony pisma, wolne tempo pisania, nieestetyczny wygląd zeszytów, nieprawidłowy chwyt przyborów do pisania. Dzieci szybko się męczą przy pracach graficznych i pisaniu. Zeszyty są nieestetyczne, pismo czasem mało czytelne. Występujące nadmierne napięcie mięśniowe i w efekcie zbyt silny nacisk przyboru podczas pisania i rysowania powoduje czasem dziurawienie kartek, łamanie kredek. Pismo jest niejako wyryte w zeszycie, a wyrazy można odczytać na kolejnej kartce. Ruchy ręki są mało płynne i kanciaste. W rysunkach obserwuje się przewagę linii prostych, małą ilość linii falistych. Natomiast przy zbyt słabym napięciu mięśniowym linie rysunków są nikłe, słabo widoczne.

Tempo uczenia się wzrokowo-ruchowego

            Tempo uczenia się wzrokowo – ruchowego – to szybkość uczenia się przyporządkowania i pisania symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki, uzależnionego od prawidłowej sprawności ruchowej rąk i ustalonej lateralizacji. 

Uwaga

            Uwaga – proces psychiczny polegający na skoncentrowaniu czynności poznawczych na określonym przedmiocie. U małych dzieci występuje głównie uwaga mimowolna, która polega na kierowaniu zainteresowania ku nowym bodźcom i zachowanie to jest niezależne od woli dziecka. W miarę rozwoju pojawia się uwaga dowolna, która  związana jest z zachowaniem celowym. 

 

Zaburzenia orientacji przestrzennej

              Zaburzenia orientacji przestrzennej – brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.); związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).

Zaburzenia percepcji słuchowej

             Zaburzenia percepcji słuchowej – słuchowe zaburzenia odbioru mowy. Nie jest ono uwarunkowane niedosłuchem, lecz zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, wynikającymi z nieprawidłowego funkcjonowania odpowiednich okolic mózgu. 

Zaburzenia percepcji wzrokowej                 

            Zaburzenia percepcji wzrokowej to zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów. Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mają trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu przedmiotów na ilustracjach, w rozumieniu treści przedstawionych graficznie, opisują ilustracje w sposób ubogi, rozpoznają małą liczbę szczegółów, mają problemy w rysowaniu i w odwzorowywaniu kształtów z pamięci i według wzoru. A wykonywane przez nie rysunki są ubogie i prymitywne, uproszczone i pozbawione szczegółów. Dzieci te mają trudności przede wszystkim w przepisywaniu tekstu ze wzoru, w pisaniu z pamięci. Mylą litery podobne pod względem kształtu (l-t-ł, a-o, a-ą, c-e) podobne, lecz różniące się położeniem elementów stosunku do osi pionowej i poziomej (b-d-p-g, w-m, n-u) mają trudności w zapamiętywaniu kształtu liter pomijają znaki diakrytyczne liter, odwracają kolejność liter w grupach wyrazowych (tar-rat-tra), tempo pisania jest wolne, często obok siebie występują te same wyrazy zapisane błędnie i poprawnie.

Zaburzenia słuchu fonemowego

              Zaburzenia słuchu fonemowego – trudności w spostrzeganiu dźwięków mowy, a więc w odróżnianiu głosek podobnych fonetycznie (w brzmieniu i wymowie). Należą tu błędy w pisowni zmiękczeń, zapisywaniu i-j, odróżnianiu głosek nosowych om, em, on, en, pisownia głosek dźwięcznych z-s, k-g.

 

Zaburzenia umiejętności fonologicznych                     

              Zaburzenia umiejętności fonologicznych - a więc operowania cząstkami mowy (sylaby, głoski, cząstki wyrazów) charakterystyczne błędy to przestawianie i opuszczanie liter, końcówek wyrazów, wolne tempo pisania, nasilenie błędów w pisaniu ze słuchu. W czytaniu długo utrzymujące się głoskowanie, wolne tempo, brak płynności, trudność w rozumieniu czytanych treści. 

                 

 

Opracowano na podstawie :

 Słownik psychologiczny, W. Szewczuk (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa 1979

Uczeń z dysleksją w szkole  M. Bogdanowicz,  A. Adryjanek, Operon, Gdynia 2004   Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne H. Spionek, PWN, Warszawa 1973